Âu cũng là nét riêng văn hóa vốn có
của người Việt ta, không thể không nhắc tới, nhớ tới vì mỗi chúng ta đều đã có
tham dự mà. Quý ở cái, người viết tả chân thật với lòng mong mỏi nay và mai những
tập tục đã có, đừng bị lãng quên.
Quý thay – Trân trọng lắm.
Đỗ Xuân Phương
Viết
về tập tục của các xóm làng vùng đồng bằng Bắc Bộ thì không ai viết nhiều và
hay được như cụ đầu xứ Tố (nhà văn Ngô Tất Tố). Những câu chuyện về đám xá, cỗ
bàn và cả những nỗi vui buồn trong đó đã được ông khắc họa thật là sinh động
trong tập truyện: " Việc làng " dầy dặn ,chi tiết đến tỉ mỉ. Nhưng những
câu chuyện ấy giới hạn thời gian của nó là trong thời phong kiến Pháp thuộc. Thời
gian trôi qua, miền Bắc đã có hòa bình, thời bao cấp tuy có khó khăn nhưng miếng
ăn miếng uống cũng không đến nỗi nhuốm mầu bi hài cùng cực như trong truyện
xưa. Cưới xin ma chay ở các xóm làng dù có nghèo chăng nữa thì khổ chủ cũng biện
được mươi mâm tươm tất để mời bà con họ mạc nâng chén rượu nhạt chia sẻ vui buồn.
Mỗi
xóm làng đều có một phong vị riêng như là luật bất thành văn quy định mâm cỗ
ngày hiếu, hỉ phải có bao nhiêu món ,là những món gì, không làng nào giống làng
nào. Âu đó cũng là sự đa dạng trong văn hóa ẩm thực của đất nước ta.
Đám
cưới ở làng tôi ngày ấy thường rậm rịch diễn ra trong vòng vài ngày. Vì đa số
cô dâu chú rể là người cùng làng cùng xóm cho nên lễ ăn hỏi và xin cưới dồn lại
thành một, nhà trai mang trầu cau chè thuốc sang nhà gái ,đôi bên có lời với
nhau trao nhận lễ vật rồi ai về nhà nấy, không tổ chức ăn uống gì.
Ngày
hôm sau gia chủ mời bà con xóm ngõ họ hàng đến chơi vào buổi tối, biện trầu cau
,chén trà điếu thuốc rồi đại diện gia chủ có lời nhờ mọi người giúp đỡ công việc
của gia đình mình trong những ngày tới.Một vị đại diện khu ngõ sẽ tiếp lời và
chúc mừng gia chủ. Thủ tục ấy gọi là : "Trình việc ".
Trưa
hôm sau mọi người kéo đến giúp gia chủ dựng rạp, khung cột bằng tre nứa, bạt là
những tấm bạt quân dụng được may lại cho to để đủ che cả cái sân rộng, nặng
phát khiếp. Việc này được giao cho những người trung tuổi, có nhiều kinh nghiệm
làm rạp để đảm bảo chắc chắn, không dột ,không tốc nếu trời mưa gió.
Việc
của các thanh niên là đi mượn bàn ghế của các nhà hàng xóm khiêng về bày biện,
trang trí phông cưới, bầy lọ hoa,khăn trải bàn, loa đài, đèn đuốc...
Các
thanh nữ thì đi gánh bát đũa xoong nồi từ nhà chủ cho thuê về, rửa sạch và giúp
gia chủ chuẩn bị cơm chiều.
Các
bà thì giúp việc bổ cau têm trầu, mời chào đón khách. Tiếng các ông gọi nhau í ới
để phối hợp dựng rạp, tiếng các bà vừa têm trầu vừa nói chuyện râm ran, tiếng
bát đũa xoong nồi lanh canh xủng xoảng, tiếng loa đài thậm thịch mấy bản hit của
ABBA, BoneyM, Modern Talking , mùi trầu cau nồng nồng, mùi thuốc lá thuốc lào bốc
lên thơm thơm ,khen khét, mùi chè búp ngào ngạt bốc ra từ ấm pha nước cốt , mùi
khói lửa xào nấu thức ăn, tất cả những âm thanh ,mùi vị đó tạo nên một không
khí đặc trưng của nhà có đám vui vẻ, rạo rực chờ đón và ấm áp tình người.
Chiều
tối sau khi mọi nhà đều đã cơm nước xong xuôi, việc nhà gọn gàng thì mọi người
sẽ chọn lấy bộ quần áo đẹp nhất để đến nhà gia chủ chơi, đồ tiếp khách đơn sơ
chỉ có trà thuốc trầu cau nhưng mọi người vui vẻ nói chuyện và nán lại khá lâu
tạo bầu không khí đông đúc và đầm ấm cho gia chủ.
Khoảng
10 giờ đêm, khách vãn, chỉ còn lại con cháu anh em và một số hàng xóm thân thiết
đang đánh chắn, tá lả thì tiệc rượu được dọn ra, đồ nhắm chỉ độc chiêu một món
lạc rang sau đó mỗi người một bát cháo gà. Đơn giản như vậy thôi nhưng lúc ấy
chỉ còn lại những người thân thiết nhất, những câu chuyện cất đi bấy lâu nay mới
được dịp giãi bày tưởng như không dứt ra được. Nhìn những lúc như thế này ai bảo
rằng cái đặc quyền nhiều lời lắm chuyện là của riêng đàn bà? Phàm là người ai
cũng có nhu cầu chia sẻ chứ các bạn nhỉ.
Chủ
nhà lúc này bận bịu với việc mở phong bì và tính cỗ cho buổi chính tiệc trưa
mai.
Làng
tôi có lệ ai đi ăn cỗ thì gửi tiền mừng cho gia chủ từ tối hôm trước, chủ nhà
chỉ việc tập hợp danh sách khách đã mừng tiền, cộng với anh em con cháu, bạn của
cô dâu chú rể là biết ngày mai phải làm bao nhiêu mâm cỗ. Tất nhiên cũng phải dự
phòng vài mâm. Tôi thấy cái lệ mừng trước này rất hay, nó giúp cho gia chủ tính
toán làm cỗ rất sát, tránh việc thừa thiếu gây lãng phí cũng như khó xử với
khách mời.
Sáng
sớm hôm sau tôi cũng xách dao thớt theo các ông trong khu ngõ đến nhà gia chủ để
làm cỗ. Lúc này lợn đã mổ và được pha lọc xong ,các nguyên liệu khác để nấu cỗ
như rau cỏ, gia vị...cũng đã được chuẩn bị sẵn sàng.
Gia
chủ đã nhờ trước một ông trong xóm thạo việc và có gu nấu ăn ngon làm người chỉ
huy làm cỗ, vai trò kiểu như người bếp trưởng. Thầy tôi hay được nhờ làm việc
này vì ông có đầu óc tổ chức và nấu ăn rất ngon.
Người
"bếp trưởng" sẽ giao nguyên liệu cho từng nhóm để chế biến các món.
Đàn ông sẽ chế biến các món làm từ thịt và dựng đũi cỗ,dàn mâm. Đàn bà làm các
món từ rau và thổi xôi ,nấu cơm. Người bếp trưởng sẽ quan sát, điều chỉnh từng
nhóm để đảm bảo công đoạn thái ,chặt, cắt tỉa đúng yêu cầu,sau đó đích thân ông
là người nêm nếm ướp tẩm gia vị .
Các
nhóm phối hợp nhịp nhàng tiếng dao thớt băm chặt kí cốp tiếng gọi nhau í ới, tiếng
các bà nói chuyện lầm rầm, mọi người ai nấy đều tập trung vào công việc để lên
mâm đúng thời gian đãi khách.
Mâm
cỗ ngày ấy cũng đơn sơ thôi, chủ yếu làm từ thịt lợn . Thông thường gia chủ sẽ
tính nuôi lợn từ đầu năm để đến cuối năm lo việc. Ngả con lợn ra và làm cỗ từ
thịt con lợn ấy, nếu muốn ngon hơn thì có thể mua thêm một số đầu vị như chân
giò ,thịt thăn hay bộ lòng cho mâm cỗ được đầy đặn.
Công
thức của một mâm cỗ ngày ấy là bốn bát tám đĩa.Bốn bát là : giả cầy, giả chim,
măng, miến. Những nhà có điều kiện thì thay bát miến bằng bát mọc. Tám đĩa gồm
: đĩa thịt thăn luộc, 3 đĩa thịt luộc, đĩa lòng lợn, nộm, giá xào, xôi. Cơ bản
là như vậy các gia chủ cỏ thể biến tấu đi một chút nhưng phải đảm bảo bốn bát
tám đĩa, món canh không tính.
Thực
ra hương vị hồn cốt bản sắc của mâm cỗ chỉ là hai món: giả cầy, giả chim. Món
giả cầy chân giò được thui vàng, ướp với riềng, mẻ, tiết lợn, mắm tôm, mì chính
vừa vặn, đun nhừ rất thơm ngon vừa miệng. Vẫn có câu nói chơi chữ : con nấu giả
cầy các cụ ăn như chó. Tiêu chí nấu giả cầy ở quê tôi là phải giống như thịt
chó nhựa mận mới đạt. Món giả chim gồm có hai phần : một phần làm từ xương sườn
băm nhuyễn viên lại thành từng viên to bằng quả táo ta, phần còn lại làm bằng
thịt nạc vai thui thái nhỏ,dài,cho mộc nhĩ vào tẩm ướp mắm muối mì chính , xào
chín sau đó cho thêm nước, đun kỹ khi bắc ra cho hành răm vào. Món này nhậu
cũng hợp mà ăn với cơm cũng ngon.
Nấu
nướng chế biến chừng ba tiếng đồng hồ đến khoảng mười giờ là các món bắt đầu được
đưa lên mâm, mười giờ rưỡi thì các con cháu của gia chủ bắt đầu bưng mâm ra nhà
rạp và các nhà hàng xóm xung quanh. Mười một giờ thì tất cả mọi người đã ngồi
an tọa, đại diện gia chủ có lời mời và tuyên bố lý do của bữa tiệc, đại diện
khu ngõ tiếp lời, tiếng vỗ tay nổi lên, mọi người rót rượu. Bữa tiệc bắt đầu.
Con
cháu và người nhà của gia chủ phải phục vụ tiệc này. Sau khi tiệc một kết thúc
thì họ ăn tiệc sau.
Một
nét đáng quý trong văn hóa cỗ bàn ở làng tôi là không ăn cỗ thừa, cỗ trút,
không lấy phần mang về, không phân biệt mâm của trẻ con, phụ nữ, tất cả các mâm
cỗ đều được bầy biện như nhau, rất bình đẳng. Trong việc làm cỗ chủ yếu là do
đàn ông ,phụ nữ chỉ phải làm những món nhẹ nhàng. Đó cũng là một nét văn hóa
tôn trọng phụ nữ của người làng tôi.
Thời
thế thay đổi ,cuộc sống ngày càng khấm khá hơn, mâm cỗ cũng ngày càng ngon hơn,
sang hơn. Đã xuất hiện những nhà hàng nấu cỗ chuyên nghiệp, mâm cỗ cũng dần mất
đi bản sắc quê hương, nó cũng hao hao như mâm cỗ cưới ở thành thị, người ta đặt
nhà hàng ,hàng xóm không phải làm giúp nữa, lối sống nông thôn chưa bao giờ gần
với thành thị như ngày nay.
Về
làng ăn cỗ bây giờ mình là khách theo đúng nghĩa đen, chẳng phải động tay động
chân làm việc gì cả nhưng lại thấy thèm cái không khí làm cỗ ngày xưa, thèm được
nghe tiếng băm chặt của dao thớt, thèm được nghe những câu chuyện lao xao và
thèm hương vị truyền thống của món giả cầy giả chim...
Đô
thị hóa nông thôn giúp đời sống của người nông dân đi lên về mặt vật chất là rất
tốt nhưng mặt khác nó làm cho tính kết nối, tính cộng đồng, tính truyền thống
ngày càng bị lung lay dữ dội trong dòng chảy của thời cuộc.
Xét
cho cùng thì đó cũng là xu hướng tất yếu , đến khi nào người ta cảm thấy nhớ,
thấy tiếc cái truyền thống thì họ sẽ quay lại.
Quy
luật là như vậy mà. Tự nhủ lòng mình chẳng hơi đâu mà buồn làm gì, cứ có cỗ là
chúng ta đánh chén nhiệt tình phải không các bạn !