Hồi còn trẻ, tôi rất thích sưu tầm của lạ. Tôi
“mê” nhiều thứ, từ những bài thơ tình thời tiền chiến đến những danh ngôn bất
hủ; từ những con tem đến từ khắp thế giới cho tới những vỏ bật lửa cũ lẽ ra đã
phải vất đi…
Ở miền Nam trong thời chiến tranh xuất hiện một loại bật lửa mang
tên Zippo. Thoạt đầu người ta không chú ý đến nó vì Zippo chỉ dùng trong quân
đội Mỹ. Zippo có thể được mua trong PX (Post Exchange), một loại cửa hàng dành
riêng cho các chú GIs (Government Issues
- vì lính Mỹ do chính phủ trang bị từ đầu đến chân), tương tự như “quân
tiếp vụ” của quân lực VNCH.
Bật lửaZippo
Dần dà bật lửa Zippo đi vào cuộc sống hàng ngày của người dân
miền Nam, kể cả những người không hút thuốc và các bà nội trợ. Đơn giản chỉ vì
Zippo còn được dùng để nhóm bếp củi, bếp than hay lò dầu hôi. Mỗi lần bật nắp
Zippo nghe tiếng “cắc” thật lạ tai, nhưng mãi thành quen. Chỉ nghe tiếng “cắc”
là biết ngay có sự hiện diện của Zippo!
Ngoài đặc điểm “windproof” (chống
gió), Zippo còn có thể giữ được ngọn lửa trong mọi thời tiết nhờ thiết kế
“chắn gió”. Khó có thể dập tắt một chiếc Zippo đang cháy bằng cách thổi vào
ngọn lửa, tuy nhiên ngọn lửa sẽ dễ dàng tắt nếu bị thổi từ trên xuống.
Bộ phận đánh lửa và bấc của Zippo
Cách tốt nhất để dập tắt ngọn lửa Zippo là đóng nắp hộp quẹt,
ngọn lửa sẽ tắt vì thiếu oxy. Tuy nhiên, không giống các loại bật lửa khác,
việc đóng nắp không làm cắt nguồn nhiên liệu cung cấp cho hộp quẹt.
Zippo cháy bằng sợi bấc, được tẩm xăng và chứa trong phần thân
của hộp quẹt. Ngoài bấc, bên trong bật lửacòn có loại bông gòn đặc biệt thấm
xăng, phần chứa đá lửa chạy dài theo thân có lò so và có một con ốc khóa trục
phần đựng đá lửa.
Lớp trong thân của Zippo
“Nghề chơi” Zippo cũng lắm công phu vì ngoài chiếc bật lửa, nhà
sản xuất còn có những “phụ tùng” đi kèm với sản phẩm chính. Xăng dùng cho Zippo
là loại xăng đặc biệt, tương tự như xăng máy bay, nên có ngọn lửa màu hơi xanh
xanh. Nếu dùng xăng thường sẽ có ngọn lửa màu vàng, đôi khi lại còn có khói.
Tôi còn nhớ, thời thanh niên anh nào cũng có một chiếc Zippo,
những người háo thắng còn thi nhau bật hộp quẹt, bật lửa của anh nào không cháy
sau một lần đánh lửa thì coi như thua và bị… “bắt xác”. Điều này có nghĩa là
chiếc bật lửa đó trở thành vật sở hữu của người thắng!
Zippo cháy với ngọn lửa pha chút màu xanh
Đá lửa của Zippo được chế tạo với độ đánh lửa rất nhạy, chỉ cần
một động tác xoay bánh xe đánh lửa là bấc Zippo bắt tia lửa và bật lửacháy
ngay, không đợi đến lần đánh lửa thứ hai.
Ngay từ đầu thập niên 50 hãng Zippi đã đăng quảng cáo
“Zip-A-Flint” là một dụng cụ nạp đá lửa trong đó có 6 viên đá để người sử dụng
Zippo nạp vào hộp quẹt, mỗi lần một viên. Giá vào thời đó, 6 viên đá lửa chỉ có
15 xu!
Quảng cáo đá lửa Zippo
Lịch sử của Zippo cũng có nhiều tình tiết thú vị. George G.
Blaisdell (1895-1978), biệt danh “Mr. Zippo”, là người đã sáng lập Zippo
Manufacturing Company tại Bradfold, Pennsylvania, vào năm 1932 và sản xuất
chiếc bật lửa Zippo đầu tiên một năm sau đó. Thực ra, Zippo chịu ảnh hưởng của
một loại bật lửa của nước Áo về kiểu dáng nhưng tên gọi Zippo được Blaisdell
đặt ra nhại theo chữ “zipper” là dây kéo, fermature!
Ý tưởng sản xuất một chiếc bật lửa đến với Blaisdell thật tình
cờ và cũng bất ngờ. Đó là vào năm 1932, trong một buổi khiêu vũ Blaisdell thấy
một “quý ông” lịch lãm phải mất nhiều lần mới châm lửa để hút thuốc với chiếc bật
lửa xấu xí, cọc cạch.
Blaisdell thấy điểm yếu của bật lửa là dễ tắt khi gặp gió.
Thế là ông thuê một góc trên tầng hai của một công ty với giá 10
đô la một tháng và cùng với 3 người thợ ông bắt đầu mày mò để chế ra chiếc bật
lửa mới. Tổng chi phí cho các dụng cụ là 260 đô la, được coi là vốn ban đầu của
công ty.
Bản vẽ thiết kế Zippo, ngày 3/3/1936
Ý tưởng đầu tiên Blaisdell là tạo ra chiếc bật lửa nhỏ hơn, có
thể nằm gọn trong tay để người sử dụng có thể bật lửa bằng một tay. Quan trọng
hơn cả là bộ phận chắn gió được thiết kế quanh chiếc bấc.
Chỉ một tháng sau, 82 chiếc Zippo ra đời mang lại tiền lời 69,15
đô la sau khi trừ các chi phí. Để tiếp thị sản phẩm mới, Blaisdell đưa ra chính
sách bảo hành: Công ty Zippo sửa chữa mọi hỏng hóc mà không lấy một đồng. Zippo
sau khi sửa còn được gửi qua bưu điện trong vòng 48 giờ với một lời nhắn: “Chúng
tôi cảm ơn vì đã có cơ hội được phục vụ cho bật lửa của bạn”.
Một khi Zippo xuất xưởng luôn được “Bảo hành trọn đời” (Lifetime
guarantee), được quảng bá với khẩu hiệu “It works or we fix it for
free” (Nó hoạt động hoặc chúng tôi sửa nó miễn phí). Hãng Zippo tự
hào:“Trong gần 75 năm, không một ai mất một xu nào để sửa chữa bật lửaZippo,
bất chấp tuổi thọ hay điều kiện của nó”.
George G. Blaisdell (1895-1978)
Zippo, còn được bằng cái tên thân mật Yipee, trở nên phổ biến
trong quân đội Hoa Kỳ, đặc biệt là trong Chiến tranh Thế giới thứ hai, khi Công
ty thông báo tạm dừng việc sản xuất những sản phẩm cho thị trường tiêu thụ
trong nước và chỉ dành cung cấp cho quân đội Hoa Kỳ. Chiếc bật lửaZippo đã trở thành
người bạn đồng hành với các quân nhân Mỹ kể từ đó.
Điều thú vị là Blaisdell chưa bao giờ đặt bút ký một hợp đồng
chính thức nào với quân đội Hoa Kỳ nhưng tại các PX ở nước Mỹ và nước ngoài
luôn bầy bán những chiếc Zippo cho các khách hàng quân nhân và gia đình họ.
Cũng có một số “huyền thoại” về Zippo. Chuyện kể một người lính
ra trận bị trúng đạn vào ngực nhưng anh ta không chết vì… viên đạn chỉ trúng
vào chiếc Zippo anh để trên túi áo! Điều rõ ràng là tiếng “cách” khi bật nắp
Zippo có thể dùng làm tín hiệu nhận diện “bạn” cho đồng đội khi ở trên chiến
trường vì chỉ lính Mỹ mới có.
Trong thời Đệ nhị thế chiến, Zippo đã từng là một thứ quân nhu
bắt buộc phải có trong quân trang của binh sĩ Hoa Kỳ. Zippo cũng có mặt trong
ba lô của binh sĩ Mỹ trong cuộc chiến Cao Ly hoặc trong cuộc chiến ở Thái Bình
Dương.
Năm 1943, trong một bức thư gửi Blaisdell, Tướng Dwight D.
Eisenhower, Tư lệnh Tối cao Lực lượng Viễn chinh Đồng minh thời Đệ nhị Thế
chiến, đã ca tụng Zippo: “Đó là chiếc bật lửa duy nhất lúc nào cũng
cháy”.
Ông Eisenhower sau này là Tổng thống thứ 34 của Hoa Kỳ từ năm
1953 đến năm 1961.
Một nhân vật khác trên mặt trận Thái Bình Dương, Tướng Douglas
MacArthur, năm 1944 cũng không tiếc lời ca ngợi sự gắn bó của chiếc Zippo với
cuộc đời của quân nhân Hoa Kỳ: “Đó là cả một công trình nghệ thuật mà
tôi sử dụng liên tục trong suốt đời mình”.
Quân nhân Hoa Kỳ bên hình ảnh Zippo
Sau Thế chiến II, Công ty Zippo bước vào sản xuất các loại bật
lửa mang nhiều logo của các công ty đặt hàng để quảng cáo. Việc sản xuất của
Zippo ngày một phát triển, năm 1988 Zippo kỷ niệm chiếc bật lửa thứ 200 triệu
xuất xưởng, năm 1996 đã có 300 triệu chiếc được tung ra thị trường, đến năm
2003 con số lên đến 400 triệu và năm 2012 có 500 triệu bật lửa Zippo có mặt
trên khắp thế giới.
Tuy vậy, việc kinh doanh của Zippo không phải lúc nào cũng thuận
lợi. Zippo gắn liền với người hút thuốc nên khi việc hút thuốc trên thế giới
giảm sút vì những cảnh báo về sức khỏe, doanh số của Zippo do đó cũng giảm
theo. Từ việc bán ra 18 triệu chiếc mỗi năm trong thập niên 1990, doanh số chỉ
còn 12 triệu chiếc vào những năm 2000.
Để đối phó với tình trạng bất lợi này, Zippo phải sản xuất thêm
các mặt hàng khác cũng mang nhãn hiệu Zippo như bút máy, đồng hồ, dao bấm, quần
áo, nước hoa… Dĩ nhiên các sản phẩm này không thể nào nổi tiếng như chiếc bật
lửaZippo đã một thời tung hoành trên thị trường.
Hiện nay giá bán lẻ một chiếc Zippo thấp nhất là 14,95 đô la và
cao nhất là 15.620 đô la cho phiên bản bằng vàng 18K. Vào năm 2001, theo
tạp chí IUP, một kiểu Zippo 1933 được giao dịch ở mức 18.000 đô la tại Tokyo.
Trong dịp kỷ niệm 75 năm thành lập (năm 2007), Zippo đã bán một chiếc đời 1933
gần như mới nguyên với giá 37.000 đô la.
Một chiếc Zippo mua tại Nhật
Tôi còn nhớ, Sài Gòn xưa xuất hiện một nghề lạ lẫm: khắc trên
hộp quyẹt Zippo, khách hàng là những người lính Mỹ muốn lưu giữ kỷ niệm trong
thời gian phục vụ tại Việt Nam. Họ viết những lời muốn khắc lên giấy và chỉ ít
phút sau, tác phẩm trên bật lửa đã hoàn thành.
Thợ khắc có hai loại, hoặc khắc thủ công bằng tay hoặc bằng máy.
Máy khắc được chế tạo rất đơn giản chứ không phải khắc bằng tia laser như ngày
nay. Máy khắc hồi đó chỉ gồm những thanh sắt nối với nhau thành một hình chữ
nhật với 2 đầu: một đầu có gắn mũi khoan để khắc trên bật lửamột đầu di chuyển
trên các con chữ đã xếp từ trước.
Trên lề đường Lê Lợi có rất nhiều thợ khắc chữ không những trên bật
lửamà còn trên thẻ bài, bút máy và các vật dụng khác. Một khúc của đường Lê Lai
hồi xưa cũng có nhiều kiosk nhận khắc chữ, khắc hình. Xem ra nghề khắc làm ăn
cũng khấm khá vì người ta phỏng đoán có khoảng 200.000 bật lửa Zippo đã được
lính Mỹ sử dụng tại Việt Nam.
Đối với nhiều người, sưu tầm bật lửa Zippo là một “hobby”, một cái thú vừa tốn tiền nhưng cũng không kém phần thú vị như sưu tầm tem bưu chính. Trong cái thú đó, nội việc sưu tầm những bật lửađã được sử dụng bởi các quân nhân Mỹ tham chiến tại Việt Nam cũng đã thu hút sự quan tâm của giới sưu tập.
Phía sau những chiếc Zippo luôn có nhiều chuyện để nhớ và những
lời được khắc trên bật lửaphản ảnh tâm trạng của người sở hữu. Một người lính
thuộc Lực lượng Đặc biệt (Special Forces – Green Berret) khắc dòng
chữ “Mess with the best… Die like the rest” (tạm dịch: “Sống
với những người giỏi nhất… Chết như bao người khác”).
Một người thuộc đơn vị Thủy quân Lục chiến có một câu than
thở: “Đánh nhau ban ngày, làm tình ban đêm, say xỉn là sự lựa chọn, vào
Thủy quân Lục chiến là sai lầm” (Fighter by day, lover by night,
drunkard by choice, Marine by mistake).
Hoặc nhái lời Tổng thống Kennedy về Tổ quốc: “Ask not
what your head can do for you but what you can do for your head”, tạm dịch
là: Đừng hỏi đầu óc có thể làm gì cho bạn nhưng hãy hỏi bạn đã làm gì cho đầu
óc của mình).
Những chiếc Zipppo khắc những dòng kỷ niệm về chiến tranh tại Việt Nam
Một câu nói có phần “khát máu” như trong vụ Mỹ Lai lính Mỹ đốt nhà thường dân vô tội: “Hãy để ta thắng ngươi bằng trái tim và tâm hồn mình, hoặc ta sẽ thiêu rụi cho tới từng túp lều đáng nguyền rủa của ngươi”(Let me win your heart and mind or I’ll burn your god damn hut down)
Tình tứ nhưng cũng không kém phần bi thảm có câu: “Who
ever may rend this will see that there is no other but one girl for me and her
loverly name is Beverly Dennington: I love her very much”. Người chủ
chiếc bật lửanày tưởng tượng có một ngày ai đó gửi lại chiếc bật lửanày khi anh
đã chết cho một cô gái tên Beverly Dennington và lời trăn trối cuối cùng: Tôi
yêu nàng rất nhiều!
Ngổ ngáo hơn có một thông điệp trên hộp quẹt: “Khi tôi
chết hãy chôn tôi nằm sấp, để cả thế giới này có thể hôn vào mông tôi” (When
I die, bury me face down so the whole world can kiss my ass)!
Một cựu chiến binh Mỹ đã từng tham gia chiến tranh Việt Nam tâm sự: “Chiếc Zippo thực sự là bức tranh tái hiện một cách chân thật những tâm trạng và cảm xúc của người lính. Chúng cũng có thể là di vật cuối cùng người lính trước khi tử trận. Giờ đây, đối với nhiều người, chiếc bật lửaZippo sẽ là một kỷ niệm vô giá của quá khứ”.
***
Đây là cái mình đang sử dụng, cũng được 5 năm nay rồi (sản xuất
tháng 2 năm 2009)
* Xem Video Clip biểu diễn các động tác bật bật lửa Zippo bằng
một tay và hai tay hai bật lửa tại:
***