Tản mạn về thú chơi dao...

Bài này mình copy trên mạng - không rõ tác giả.

Người ta thường có thú chơi riêng khác nhau. Người này sưu tập tem thư, kẻ khác sưu tập chó hoặc mèo. Người nhiều tiền đi sưu tầm đồ cổ. Ở Hoa kỳ người ta có quyền sưu tầm vũ khí, có người có cả một kho súng gồm cả thần công, đại liên… có thể trang bị cho một đại đội lính thủy đánh bộ. Ở nước ta tôi đã gặp những người sưu tầm cây cảnh, đồng hồ, huy hiệu… và những thứ ít tốn kém khác.

Riêng tôi là người làm việc lâu năm với sắt thép, tôi thích sưu tập dao hơn cả, một phần cũng vì con dao là công cụ kỹ thuật đầu tiên của con người và sẽ đi theo loài người cho đến lúc diệt vong bất chấp sự đơn giản của nó.

Với người VN, con dao từng là vật bất ly thân của người miền núi và đặc biệt của phụ nữ đồng bằng: Ai có thể quên danh từ "dao cau". Tuy vậy, lịch sử và truyền thuyết VN không nói đến nghệ thuật rèn dao kiếm cũng như những dao kiếm nổi tiếng, trừ những thanh kiếm Tàu (Long tuyền, Mạc Tà...).

Người chơi dao không thể sưu tập tất cả các loại dao mà chỉ chọn một loại dao nhất định, như dao gập, dao ngắn, dao chiến đấu… Chỉ chọn một loại thôi cũng đủ mệt rồi.

Người yêu dao chỉ cần cầm con dao lên tay nhìn ánh thép, vuốt lưỡi dao đã biết phẩm chất con dao, biết rằng phải tốn công bao nhiêu để chế tạo được nó.

Hiện nay trên thế giới chỉ có một số loại thép nhất định được dùng làm dao tự vệ. Người ta cho loại dao này cái tên hiền lành hơn là dao dã ngoại (outdoor knives). Loại dao này cũng thường được xếp lẫn vào hàng ngũ dao thợ săn (hunting knives).

Thép dùng làm các loại dao này chủ yếu là thép các bon có lượng các bon cao đến trên dưới 1% và giảm các tạp chất như Si càng nhiều càng tốt.

Bằng phương pháp luyên kim bột người ta tạo ra thép có hàm lượng các bon tới trên 2% đạt độ cứng trên 65 HRC. Tuy vậy thường dùng nhất là các loại thép cac bon từ 0,6 đến 1% các bon. Ở Mỹ, dao thép các bon thường dùng thép 1095 có thể đạt độ cứng HC đến 60 sau khi nhiệt luyện.

Với các dao phát hoặc rìu là những dụng cụ chịu va đập người ta giảm độ cứng về khoảng 56 HRC là độ cứng thường có của những dao nội trợ loại tốt. Hãng chế tạo dao TOP chuyên dùng loại thép này. Để chế tạo những dao đắt tiền hơn người ta dùng thép cac bon dụng cụ như A2, chuyên dùng làm dụng cụ cắt gọt đồ gỗ, hoặc D2 một loại thép austenit rất rắn trên 60 HRC nhưng mài sắc rất vất vả. Đó là những loại thép các bon có thêm một số thành phần hợp kim khác như Mn, V .. để chống mài mòn chẳng hạn. Dao thép các bon nếu được thép phẩm chất cao, nhiệt luyện thích hợp, có phân bố các tinh thể martensit tinh tế nên có thể mài cho dao có góc cắt dưới 20°, độ sắc rất cao, tuy không sắc bền nhưng dễ mài lại. Mặt khác dao thép các bon dẻo có thể bị cong khi chịu tác dụng ngang nhưng uốn lại được, khó bị bẻ gẫy. Nếu không ngại dao rỉ, nên dùng dao thép các bon rẻ tiền hơn và sắc hơn dao thép không rỉ.

Nói là rẻ nhưng trên thị trường các hãng danh tiếng như SOG, TOP, Cold Steel vẫn chào bán những con dao có giá vài trăm USD. Nói đến loại thép các bon cao cấp phải kể đến thép Ao Gami và Shiro Gami của Nhật. Với các loại thép này dao có thể đạt độ cứng đến 62 HRC. Người Finnland, Sweden, Norway có kỹ thuật ghép một lớp thép có hàm lượng các bon cao giữa hai lớp thép không rỉ để có lưỡi cắt sắc mà lưỡi dao vẫn dẻo, như hãng Faellkniven. Nếu muốn có con dao sắc đến mức chẻ được sợi tóc, bạn nhất thiết phải dùng dao cacbon và có kỹ thuật mài thích hợp.

Trong những thập niên gần đây dao thép không rỉ đã thống lĩnh thị trường. Dao thép không rỉ gọi là dao inox quen thuộc với người VN từ rất lâu (có lẽ từ những năm 1950) là dao của hãng Victorinox Thụy sĩ. Đến nay hình như Victorinox không có cải thiện gì về loại thép, nhưng phẩm chất thép của hãng này thuộc loại tầm thường, không sắc bền.

Những loại thép được gọi là không rỉ khi có trên 14% Cr. Tuy khiến thép khó rỉ Cr tạo nên những tinh thể các bit khổng lồ so với martensit. Ta có thể xem lưỡi dao thép các bon như một thanh sô cô la trộn hạn dẻ đã xay mịn, còn dao thép không rỉ như một thanh sô cô la với nhửng hạt dẻ to tướng còn nguyên vẹn. Vì thế không thể mài lưỡi dao thép không rỉ có góc cắt thật nhỏ để cắt cho ngọt. Để ít phải mài lại người ta dùng góc cắt lớn tới 45°.

Quan sát kỹ các dao thép không rỉ bạn sẽ thấy cách mài lưỡi cắt như vậy. Nếu muốn dao thép không rỉ có góc cắt nhỏ hơn để cắt cho "ngọt" ta phải chấp nhận mài lại dao thường xuyên vì khi sử dụng các tinh thể cacbit lớn vỡ rơi ra để lại một lưỡi dao như răng khủa. Tuy vậy người vẫn ưa chuộng dao thép không rỉ vì có một vài loại thép có cấu trúc tinh thể tinh tế hơn và vì không cần bảo quản chống rỉ trong sử dụng, bảo quản. Khi cắt thực phẩm, dao thép không rỉ không để lại mùi tanh sắt mà người làm bếp tinh tế không muốn có.

Các loại thép không rỉ làm dao thường dùng nhất hiện nay là S30V, PM154 là thép luyện kim bột của Mỹ, ATS 34 của Nhật. Độ cứng thường dùng đạt 60 HRC. Sau đó là các loại thép 440A, B, C của Mỹ, AUS 6, 8, 10 của Nhật, các loại thép của Sandvik Thụy điển. Các nước Bắc Âu thường dùng loại thép 12C27 của Sandvik làm lưỡi dao, vì thép này tuy không đạt được độ cứng cao và chịu mài mòn kém nhưng có thể mài rất sắc và người sử dụng dễ mài lại không cần phương tiện đặc biệt như khi mài S30V hay D2.

Hãng Buck cũng như hãng Leathermann ở Mỹ lại chuyên dùng thép 420 có hàm lượng cacbon cao để chế tạo dao và dụng cụ. Những hãng này có công nghệ nhiệt luyện hoàn hảo bảo đảm phẩm chất thành phẩm của họ.

 Với những loại thép đòi hỏi kinh nghiệm nhiệt luyện đặc biệt như PM154, ATS34… trên các thành phẩm ngoài ký hiệu hãng sản xuất còn có ký hiệu của cơ sở nhiệt luyện, như Paul Bos với biểu tượng ngọn lửa trên các con dao ATS34 của Buck. Gần đây các hãng sản xuất dao quen thuộc chuyển hẳn cho TQ chế tạo dao cho họ. Những ai muốn mua dao thực sự chính phẩm sẽ gặp nhiều khó khăn. Thí dụ những con dao chiến đấu của Ethan Becker như BK7, BK9 trước vẫn do Camillus chế tạo. Vì Camillus ngừng sản xuất nên dao BK trở thành của hiếm với người sưu tầm. Hãng Ka-Bar đã khôn ngoan sản xuất lại các loại dao này nhưng để TQ chế tạo cho rẻ. Tất nhiên TQ có thể chế tạo bất cứ phẩm chất nào nếu nhận đủ tiền, nhưng nhiều cơ sở chế tạo của TQ chưa đủ khả năng bảo đảm phẩm chất hàng loạt. Ngày nay một cơ sở tại Quảng Đông chế tạo đủ loại dao cao cấp cho phương Tây cho đến những con dao gập strider folding knive dùng S30V hoặc D2 được bán với giá vài trăm USD. Người sưu tầm mua những con dao strider ATS34 sản xuất trước đây chục năm với giá tới dăm trăm USD.

Mốt mới hiện nay trong nghề làm dao chơi là dùng thép damast. Người dùng các loại thép khác nhau, ghép chúng lại theo các cách thức định trước rồi đem rèn để tạo hoa văn. Kỹ thuật rèn thép damast nay tạo được những hoa văn tuyệt đẹp trên dao khiến có những con dao nhỏ có giá hàng ngàn USD. Những dao này chỉ để bày trong tủ nhà sưu tầm. Cái tên damast có xuất sứ từ thời thập tự quân viễn chinh tới Jerusalem. Những thanh đao cổ lỗ nặng nế của thập tự quân đã bị những thanh gươm sắc và dẻo dai tuyệt vời của đối phương đánh bại thảm hại. Đó là những thanh gươm được rèn ghép nhiều loại thép tại thành phố Damascus. Người châu Âu sau này đã tìm cách chế tạo lại loại thép như vậy. Nhu cầu chế tạo dao làm cảnh khiến cho nghệ thuật chế tạo thép damast tiến lên một bước xa. Gần như hãng làm dao lớn nhỏ nào từ Dagestan, Nga đến Hungary, Đức , Pháp đều chào hàng dao thép damast. Một con dao thái thịt bằng thép damast hiện nay giá chỉ còn khoảng vài chục Euro, trước vài năm là hàng trăm.

Nếu bạn muốn có một con dao mang theo hàng ngày để sử dụng nên dùng cỡ dao nào? Trước hết phải xem cảnh sát có làm phiền bạn khi mang dao trên người hay không. Ở một số nước Bắc Âu, bạn ở thành phố sẽ gặp khó khăn khi bắt gặp có dao trong người. Ở nhiều nước châu Âu khác dao mang theo không được vượt quá một chiều dài nhất định. Nói chung, không nên mang theo người một con dao có lưỡi dài hơn chiều rộng bàn tay (không kể ngón cái), tức là trong khoảng từ 8 đến 10 cm. Đó là chiều dài thích hợp để tận dụng lực cắt của tay và điều khiễn lưỡi dao cắt theo ý muốn. Dao dài hơn nữa chỉ có tác dụng đâm (chiến đấu) hoặc thái (làm bếp). Dùng dao lưỡi dài dưới 10 cm nên dùng dao thép không rỉ vì không phải bảo quản dầu mỡ, hơn nữa lưỡi dao ngắn nên tuy thép ròn cũng khó gãy. Độ cứng nên trên 58 HRC. Dao dã ngoại dài lưỡi hơn nên dùng thép cacbon, độ cứng không nên cao quá 56 - 58 HRC.

Người thường dùng xe hơi, xe khách nên chú ý đến loại dao an toàn, có lưỡi dao dày đến trên 5 mm mũi nhọn để nậy cửa khi xe bị lật, hóc khóa. Chuôi dao thường có chi tiết thép cứng nhọn để phá kính cửa sổ xe khi cần thoát hiểm. Đôi khi lưỡi dao được trang bị một móc sắc để dật đứt các dây an toàn khi cần kéo người ra khỏi xe bị tai nạn.

Dao gập tiện lợi khi vận chuyển nhưng không đảm bảo khi cần làm việc nặng. Nếu không có những mục đích khác nên dùng dao lưỡi cố định, ngắn, khỏe (dày trên 3 mm) bản rộng (trên 3 cm) để làm được cả việc nội trợ khi cần và mũi không quá nhọn tròn để giảm khả năng gãy mũi dao khi phải bẩy nạy.