Một số hình thức kiến trúc gỗ Việt Nam

Nguyễn Hữu Trí 

Với mong muốn người Việt phải biết kiến thức của cha ông Việt Ta nên mình cố gắng cung cấp được nhiều, thật nhiều thông tin hữu ích tới các bạn để ta cùng tham khảo.

1. Bộ khung nhà – vì kèo:

Trong kiến trúc cổ Việt Nam thường gặp nhất nhà rường với bộ khung nhà (bộ vì) được liên kết theo kiểu “giá chiêng, chồng rường”. Vì giá chiêng, có hình giống như cái giá để treo chiêng, gồm hai trụ chống và thanh bắc ngang trên hai trụ. Trụ có thể được chuyển hoá thành đấu hay cột trốn, giữa giá chiêng có thể có tấm ván trang trí hình lá đề hoặc hình quầng lửa. Vì chồng rường được tạo bởi các dầm gỗ có độ dài thu dần chồng lên nhau tạo thành hình tam giác, các dầm đặt trực tiếp lên nhau hoặc có những đấu gỗ đệm. Ở vì kèo truyền thống thì có câu đầu nối ngang 2 vì, chồng rường xếp trên xà nách.

Trong khung nhà có cột (bao gồm cột cái và cột quân), các loại xà ngang (chịu kéo liên kết các cột với nhau), bẫy, kẻ. (Sẽ đề cập rõ trong phần sau)

Sau này khi được xây dựng ở miền Trung, hệ kế cấu nhà gỗ Việt Nam được cải biến thành nhiều hệ kết cấu mới rất đa dạng như “chồng rường - giả thủ” hay còn gọi là “trính chồng - con đội” tức là không có kèo mà ba cây trính chồng lên nhau, liên kết với ba con đội. Kiểu liên kết vì kèo này rất phổ biến ở Huế và phố cổ Hội An.

Hình trên với hình dạng bàn tay 5 ngón (giả thủ) miêu tả hệ vì “chồng rường – giả thủ” tại một ngôi nhà cổ ở Hội An.

2. Mái nhà cổ Việt Nam:

Hệ mái của kiến trúc cổ Việt Nam mang nhiều nét đặc trưng so với kiến trúc cổ Phương Đông: Mái dốc thẳng đến gần diềm mái thì được đỡ bởi bảy (có tác dụng như đòn bẩy), tỷ lệ chiều cao mái chiếm 2/3 so với chiều cao công trình.

Triền mái của kiến trúc cổ Việt Nam thẳng, không cong, nhưng hếch lên ở góc mái tạo sự thanh thoát, lấy cảm hứng từ mũi thuyền của nền văn hóa sông nước. Hệ kết cấu mái bao gồm các thành phần chính sau:

- Hoành hay còn gọi là xà gồ là các dầm chính đỡ mái đặt nằm ngang theo chiều dài nhà, vuông góc với khung nhà.

- Dui hay còn gọi là rui là các dầm phụ trung gian, đặt dọc theo chiều dốc mái (trực giao với hoành), gối lên hệ thống hoành.

- Mè là các dầm phụ nhỏ, đặt trực giao với dui, song song với hoành, gối lên hệ dui. khoảng cách giữa các mè là nhỏ nhất, vừa đủ để lợp ngói. Việc sử dụng hệ kết cấu hoành - dui - mè, nhằm phân nhỏ nhịp của kết cấu đỡ mái thành hệ lưới vừa đủ để lát lớp gạch màm và lợp ngói bên trên.

Mái nhà người Việt cổ cũng có nhiều loại, do vậy hệ giàn mái cũng có chút khác đi để phù hợp hơn với nhu cầu sử dụng và thẫm mỹ của mái nhà

- Hình thức hai mái, hai đầu hồi bít đốc

- Hình thức bốn mái, với hai mái phụ hai đầu hồi gọi là hai chái nhà. Mỗi chái nhà gồm có một hàng cột quân (có thể thêm một hàng cột hiên), các hàng cột này xoay vuông góc với các hàng cột trong các gian chính.

3. Hệ cột:

Trong bộ khung nhà kiến trúc cổ Việt Nam, cột là bộ phận chịu lực nén, hầu được đặt trên các đế cột bằng đá mà không có bất kỳ mối liên kết nào giữa phần thân cột và phần đế. Công trình vững chắc được là hoàn toàn dựa vào sức nặng, sức đè nén của nó.

Điểm nổi bật ở cột nhà Rường là mập và phình to ở giữa. Có thể có 1,2 hay nhiều loại cột cùng tồn tại trong một hệ khung nhà. Thường thấy 3 loại cột chính:


- Cột cái: cột chính của nhà đặt ở hai đầu nhịp chính tạo chiều sâu cho gian giữa. Nối hai cột cái là câu đầu.


- Cột quân hay cột con: cột phụ ngắn hơn cột cái, nằm ở đầu nhịp phụ hai bên nhịp chính. Khác biệt chiều cao của cột cái và cột con tạo ra độ dốc của mái nhà. Xà nách nối cột con với cột cái.


- Cột hiên: nằm ở hiên nhà, phía trước, ngắn hơn cột con. Kẻ bảy nối cột con và cột hiên.

Ở mỗi đầu cột, đều có liên kết mộng với các xà dọc, xà ngang…, chân cột cũng liên kế với các xà ngưỡng. Toàn bộ hệ chịu lực được kết dính với nhau bằng liên kết mộng, không cần sự hỗ trợ của keo dán hay kim loại. Các mối liên kết ngang dọc giữa cột và xà tạo nên một kết cấu hình hộp vững chắc.

4. Xà

Xà là các giằng ngang liên kết các cột lại với nhau, bao gồm các xà nằm trong khung nhà và nằm ngoài khung nhà (Hình trên phần Hệ cột miêu tả mối liên kết cột – xà trong bộ khung). Xà nằm trong khung nhà gồm có:

- Xà lòng, tức câu đầu hay chếnh: liên kết các cột cái của khung.
- Xà nách hay thuận: liên kết cột quân vào cột cái, trong khung.

Các loại xà nằm ngoài khung gồm có: (Xem hình chú thích ở trang 1)
- Xà thượng liên kết đỉnh các cột cái; xà này song song với chiều dài của nhà.
- Xà hạ hay xà đại, liên kết các cột cái tại cao độ đỉnh cột quân, gần sát vị trí liên kết xà lòng, xà nách vào cột cái. Xà này cũng chạy song song với chiều dài của nhà.

- Xà tử thượng (xà trên của cột con): liên kết các cột quân của các khung ở bên trên.

- Xà tử hạ (xà dưới của cột con): liên kết các cột quân của các khung ở bên dưới, tại mức độ cao ngay trên hệ cửa bức bàn.

- Xà ngưỡng nối các cột quân ở vị trí ngưỡng cửa. Xà này đỡ hệ thống cửa bức bàn.

- Xà hiên liên kết các cột hiên của các khung.

- Thượng lương, còn gọi là đòn dông hay Xà nóc đặt trên đỉnh mái.


5. Bẩy - kẻ:

Bẩy hay bẩy hậu hoặc bẩy hiên: là dầm nằm trong khung liên kết vào cột quân phía sau nhà, đỡ phần mái vẩy phía sau. Đối với nhà ở thì tiền kẻ, hậu bẩy. Đối với các công trình công cộng như đình làng, thường bốn mặt xung quanh đều có hiên thoáng không có cột hiên, nên thường dùng bẩy hiên.

Kẻ là các dầm đơn đặt theo phương chéo của mái nhà, gác lên các cột bằng liên kết mộng, thường có các loại kẻ sau:

- Kẻ ngồi là kẻ gác từ cột cái sang cột quân, trong khung;

- Kẻ hiên là kẻ gác từ cột quân sang cột hiên, trong khung. Một phần kẻ hiên được kéo dài đâm xuyên qua cột hiên để đỡ phần chân mái.

Bẩy kẻ ngoài tính chất chịu lực nó còn là vị trí ưa thích của những nghệ nhân điêu khắc xưa. Nội dung điêu khắc mô phỏng theo tâm linh, đời sống, văn hóa tùy theo thể loại các công trình từ nhà ở đến đình làng, tôn giáo.

6. Các bộ phận kết cấu khác:

- Con rường là các đoạn gối đỡ mái dạng dầm gỗ hộp để đỡ hoành mái, được đặt chồng lên nhau. Chiều dài của chúng thu ngắn dần cân theo chiều vát của mái, càng các con rường bên trên càng ngắn. Ở vì nóc các con rường nằm chồng lên câu đầu.

- Con lợn còn gọi là rường bụng lợn: là con rường trên cùng, gối lên con rường bên dưới qua hai đoạn cột ngắn gọi là trụ trốn, và làm nhiệm vụ đỡ xà nóc (thượng lương). Bên dưới rường bụng lợn (giữa hai trụ trốn) là ván lá đề thường để điêu khắc trang trí. Con lợn có thể được thay bằng giá chiêng.

- Rường cụt là loại rường nằm ở vì nách (giữa cột cái và cột quân), chúng nằm chồng trên xà nách, chúng cũng đỡ hoành và vẫn thu dần chiều dài khi lên cao theo độ dốc mái.