Đôi nét phố Hàm Long

 Dành tặng những người dân phố Hàm Long

Chùa Hàm long thời Pháp thuộc

Nhà mình ở phố Hàm Long nhiều đời rồi, bên số lẻ - nhà vợ bên số chẵn, đối diện nhau vì số nhà liền kề. Từ nhỏ, mình đã tự hào về con phố chả to, nhưng cũng không hề nhỏ này vì nhiều lẽ: phố có chùa to, nhà thờ lớn, lại có di tích của ĐCS, có những 2 ngôi trường phổ thông, ẩn chứa nhiều giá trị lịch sử; thứ nữa con người phố mình hiền lành đến dễ sợ luôn vì có công chức, có giáo viên, luật sư, nghệ sĩ, nhạc sĩ, nhà văn tên tuổi nhưng lại có cả gián điệp cho Mỹ, Tưởng... (ngay gần cạnh nhà mình có 1 ông gián điệp Tưởng, 1 ông tình báo ngoại giao, 2 liệt sĩ (?) tình báo trong Nam thời Nguỵ, …), kẻ giết người, lừa đảo…

Nhớ nhất, phố xưa có hàng cây cơm nguội khẳng khiu và già cỗi (mà đặc biệt nhất là đến mùa thu, tán lá lại ngả sang màu vàng). Sau năm 90 thế kỷ trước không rõ lý do mà bị biến mất. 

Phố Hàm Long dài đâu có gần 600m, nối từ ngã năm Lò Đúc đến đầu dốc Bà Triệu; trườn cắt qua phố Ngô Quyền - Ngô Thời Nhậm, Hàng Bài - Phố Huế. Con phố trước đây thuộc địa phận thôn Hàm Châu, tổng Hậu Nghiêm, sau đổi thành thôn Hàm Khánh, tổng Thanh Nhàn, huyện Thọ Xương. Thời đầu, Pháp đánh thành Hà Nội, phố Hàm Long nằm trong khu nhượng địa mà nhà Nguyễn đưa cho Pháp quản lý.

Thời Pháp thuộc, phố Hàm Long có tên là Dourdart de Lagrée (nhà thám hiểm, côn trùng học người Pháp).Tên phố Hàm Long ngày nay vốn bắt nguồn từ tên ngôi chùa cổ trong ngõ số nhà 18 phố Hàm Long.

Chùa Hàm Long tương truyền có từ thời Lý, là một ngôi chùa cổ nổi tiếng của vùng đất Thăng Long xưa. Niên đại xuất hiện của chùa chỉ đứng sau chùa Khai Quốc (nay gọi là chùa Trấn Quốc) được xây dựng từ thời Lý Nam Đế.

Chùa Hàm Long ban đầu là ngôi đền thờ Long Thần (vốn tên là Ngô Long, sống dưới thời Hùng Vương thứ 18). Theo truyền thuyết thần Ngô Long là vị phụ đạo chính quốc thời Hùng Duệ Vương, có công dẹp giặc Hồ Lư ở Châu Hoan. Ngô Long từng sống ở quán Long Đầu.

Sau khi ông mất, dân trong vùng sửa quán Long Đầu thành đền Hội Khánh để thờ phụng. Khi vua Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long đã chính thức phong cho Ngô Long danh hiệu Long thần, nhìn thế đất đền Hội Khánh tựa như rồng ngậm ngọc (Hàm Châu Long) nên vua cho đổi đền thành chùa Hàm Long.

Từ đó trở đi, chùa Hàm Long tuy là chùa thờ Phật nhưng cũng thờ cả vị Long Thần có nhiệm vụ bảo vệ chùa, hộ trì Phật pháp. Chùa cũng nổi tiếng linh ứng qua nhiều sự tích của thần Ngô Long trong việc âm phù vua Trần Nhân Tông dẹp giặc Mông Nguyên, giúp Lê Lợi đánh đuổi quân Minh.

Đến cuối thế kỷ XVII, chùa bị hư hỏng nhiều. Nhờ bà Thái phi Trương Ngọc Chử, mẹ của chúa Trịnh Cương cùng một số người trong dòng tộc chúa Trịnh xuất tiền tu sửa, sau hơn chục năm trời trùng tu, chùa Hàm Long được mở rộng quy mô và tăng thêm phần tráng lệ. Chúa Trịnh lại đắp con đường từ phủ chúa mạn Hoàng thành dẫn về chùa để tiện đến cúng bái.

Trong giai đoạn toàn quốc kháng chiến, do bom đạn của quân đội thực dân, chùa Hàm Long bị tàn phá nặng nề, chỉ có lại hai tấm bia đá dựng năm 1714, hai giếng ngọc và hai ngôi tháp cổ.

Sau này, chùa đã được các tín đồ Phật tử góp công xây dựng hai dãy nhà hai tầng để vừa thờ Phật, vừa giảng pháp cho tăng ni tử.

Hai tấm bia đá cổ mang tên “Hàm Long tự bi ký” dựng năm 1714 do tả đô đốc, Ứng Quận Công Đặng Đình Tướng và tiến sĩ Nguyễn Quý Đức biên soạn đã được Viện Viễn Đông bác cổ xếp hạng, coi là những di vật cổ vô giá.

Không chỉ có chùa, tại số 21 phố Hàm Long còn có một nhà thờ nổi tiếng, đó là nhà thờ của giáo xứ Hàm Long, nơi diễn ra các sinh hoạt tín ngưỡng của giáo dân Hà Nội. Nhà thờ Hàm Long là công trình do kiến trúc sư người Việt, Doctor Thân (quê ở Hạ Hồi, Thường Tín, Hà Nội) du học ở Pháp thiết kế.

Nhà thờ Hàm Long

Nhà thờ được hoàn thành vào tháng 12/1934, cao 17m, đặc biệt trong xây dựng đã sử dụng nhiều chất liệu dân gian như:rơm hồ vôi, nứa, giấy bản để tạo các vòm cuốn, gây hiệu quả phản âm khi hành lễ mà không cần đến những thiết bị âm thanh hiện đại, trên các cột và bàn thờ được trang trí bằng các họa tiết dây thừng như kiểu dây áo dòng Fanxico. Nhà thờ Hàm Long được coi là một trong những nhà thờ đẹp nhất của Hà Nội.

Ngay đầu phố Hàm Long, có một ngôi nhà một tầng, mái lợp ngói ta, gắn biển số 5D đã được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa từ năm 1964.

Giữa phố Hàm Long có một ngôi trường cấp II mang lịch sử lâu đời, đó là trường trung học cơ sở Ngô Sĩ Liên, được xây từ cuối thế kỷ XIX. Trước đây trường có tên gọi là trường Hậu Bổ, vốn là nơi dạy chữ Pháp và pháp chế cho các cử nhân, tú tài hán học chuẩn bị được bổ đi làm quan.

Trường Ngô Sĩ Liên mới năm 2021

Sau năm 1915, bỏ thi chữ Hán, trường giải thể, chuyển thành trường tiểu học song được lấy làm nơi thực tập cho các giáo sinh sư phạm nên gọi là trường Quy Thức. Trong giai đoạn Pháp thuộc, trường trở thành trường tiểu học bình thường và mang tên gọi của phố là trường Doudart de Lagrée.

Đọc bảng tin rao vặt đăng trên báo thời xa tạo cho mình thêm những lý do viết bài này vì có nhiều thông tin về Hà Nội thời Pháp, trong đó có phố Hàm Long nhà mình.