(Phần 1)
Mở đầu
Chủ đề này quá lớn so
với tầm hiểu biết của mình nên tôi đã phải sử dụng nhiều tư liệu và hình ảnh từ
nhiều nguồn khác để hòng bổ sung cho tròn.
Cách diễn giải, trình
bày cho chủ đề này là như cách của một người đi vãn cảnh nên lớp lang chưa được
chuyên nghiệp mong người đọc thông cảm.
Ở đây, tôi không tham vọng bàn về Phật giáo nói
chung hay Phật giáo ở Việt Nam nói riêng; mà chỉ muốn cung cấp cho người đọc một
phần nhỏ nào đó trong những giá trị văn hóa đã được khẳng định lâu đời của các
ngôi chùa Việt - nhất là ở vùng đồng bằng Bắc bộ. Nhưng qua đó cũng mong giúp bạn
đọc có được một số hiểu biết nhất định về Văn hóa Phật giáo Việt Nam ta.
Chủ đề này tôi tạm
chia làm nhiều phần để mọi người tiện theo dõi, chứ cũng không phải chương hồi gì,
vì nội dung muốn truyền tải quá nhiều mà thôi.
Rất mong sự ủng hộ.
——————– ☆☆☆☆☆ ——————–
Trước hết là ta phải
phân biệt các khái niệm về các trung tâm tôn giáo tín ngưỡng cơ bản có ở Việt
Nam.
1. Chùa (Tự)
Ở Việt Nam có lẽ Chùa
là nhiều nhất. Chùa là nơi thờ Phật, có thể ghép thêm các tôn giáo bản địa, tín
ngưỡng dân gian, nhưng gian chính phải là thờ Phật. Chùa có thể có tăng, ni trụ
trì, sinh sống, mà cũng có thể chỉ có người trông coi.
Chùa là những di tích
cổ nhất còn lại ở Việt Nam, đặc biệt miền Bắc. Ba miền, phong cách chùa cũng rất
khác nhau.
2. Đền (Từ)
Đền thờ Thần, Thánh.
Có thể là Thiên thần, Nhiên thần, Địa thần, Nhân thần.
3. Đình
Thờ Thành hoàng của
các làng, đồng thời là nơi tụ họp, bàn việc làng, là tinh túy của làng xã.
4. Quán
Nơi thờ và tu của Đạo
giáo, thờ Tiên của Đạo giáo. Quán ngày nay còn không nhiều
5. Phủ / Điện
Thờ Mẫu trong đạo Mẫu,
là tôn giáo bản địa. Miền trung gọi là Điện.
6. Miếu
Thờ Thánh nhân, Hoàng
tộc, cho đến các tiểu thần, tổ nghề, hoặc cả Mẫu nữa
7. Nhà thờ
Của đạo Thiên Chúa,
có thể gọi là Giáo đường, Thánh đường, có các cấp bậc hẳn hoi: Vương cung thánh
đường, Chính tòa, Tông tòa, nhà thờ xứ, nhà thờ họ.
Nơi thờ tự của Hồi
giáo cũng gọi là Giáo đường.
8. Thánh thất
Đạo Cao Đài gọi nơi
thờ của đạo mình là Thánh thất.
9. Tháp
Tháp của người Chăm,
cũng là nơi thờ tự riêng của họ. Tháp này khác với các tháp chùa.
10. Đàn
Nơi tế Trời, Thiên Địa
Nhật Nguyệt, Vũ trụ. Chỉ còn vài nơi.
Ngoài ra còn một số
loại hình khác như Lăng (Mộ), Miễu...
Theo các vị Chân Tu -
Ngộ Đạo, thì cho rằng nơi
nào có Phật thì nơi đó là chùa, đó có thể là Phật trong tâm tưởng, Phật trong
suy nghĩ, Phật qua thuyết pháp. Với một hành giả - người tu nhưng đi khắp nơi,
thì ngồi đâu cũng có thể là chùa (với chính hành giả đó). Với người khác, khi
có một vị tăng thuyết về pháp, thì nơi đó là chùa, dù vị đó ngồi ở giữa ruộng,
dưới một tán cây, dưới một dốc đá. Chùa là ở trong lòng người, chứ không phải ở
cái nhà, hay pho tượng.
Hiểu theo nghĩa thực
tế hơn, thì có lẽ chùa cần phải hiểu là nơi: (1) thờ Phật, (2) có người tu hành
theo Phật ở hoặc thường xuyên qua lại, (3) có hoạt động truyền bá Phật pháp dưới
hình thức này hay hình thức khác.
Thực ra phân biệt quá
như thế cũng không phải là đúng hẳn. Có những ngôi "chùa giả" rồi sau
lại thành "Chùa thật" đấy thôi. Ngược lại, có những ngôi chùa mà
thực ra không truyền pháp, mà truyền mê tín dị đoan, thì nên đổi là đền, miếu,
phủ,... chứ không nên gọi là chùa. Chùa trên khắp đất nước Việt Nam, chỗ
nào cũng có, liệt kê đến hàng tháng cũng chả hết. Thích gì nói nấy thì tiện
hơn.
Chùa miền Bắc theo Đại
thừa Bắc truyền, chịu ảnh hưởng Trung Quốc, nhưng có những nét riêng rất Việt
mà không nơi nào có được, đặc trưng bởi kiến trúc, hệ thống tượng, không gian
chùa, từ chùa quốc gia đến chùa làng.
Chùa Bắc phần lớn có
lịch sử lâu đời, xa xưa nhất từ thời thế kỉ 2, thế kỉ 5, trong lịch sử thì nhiều
nhất đời Lý, đời Trần. Nhưng những gì còn lại hiện nay chủ yếu đời Lê, Nguyễn.
Chùa miền Trung kiến
trúc hoàn toàn đời Nguyễn, mang dấu ấn triều Nguyễn sâu sắc không thể lẫn. Chùa
gỗ ở Huế thực ra cũng không còn nhiều, do chiến tranh tàn phá, mà cũng nhiều
chùa xây lại, cũng mất một phần phong vị.
Chùa miền Nam theo
Nguyên thủy Nam truyền, thì chùa cổ Khơ Me tập trung nhiều nhất ở Sóc Trăng, với
những ngôi chùa rất cổ. Chùa khác ở miền nam thì gần như toàn bộ là xây
sau này bằng bêtông, xi măng cốt thép, to lớn, màu sắc, nhưng không cổ kính. Nhiều
chùa bị ảnh hưởng của phong cách Hoa - Phúc Kiến nặng, mất hết kiểu Việt.
Đặc trưng của trào
lưu Phúc Kiến trong chùa chính là bức tượng Quan Âm đứng giữa giời, cầm cái
bình, bắt đầu xuất hiện từ miền Nam, rồi lan dần ra miền Trung và ra Bắc. Thế nên
nhiều chùa miền Bắc cả nghìn năm nay không để tượng ấy, thì giờ bỗng xuất hiện,
đôi lúc lạc lõng kì dị.
Đền, chùa cổ Việt Nam
có 3 kiểu kiến trúc chính :
Chữ tam, Chữ công, và
chữ Đinh
Hình chữ Tam gồm 3 tòa ngang, từ
cửa vào lần lượt là chùa Hạ, Trung, Thượng. Mỗi tòa có những tượng riêng. Chùa
chữ tam hiện nay còn không nhiều. Tiêu biểu là chùa Tây Phương ở Hà Tây, chùa
Kim Liên ở Hà Nội.
Hình chữ Công, hình chữ H nằm ngang,
gồm hai tòa ngang được nối với nhau bởi một tòa dọc (gọi là ống muống).
- Tòa ngang ở ngoài
là Tiền đường, hay Bái đường, cũng còn gọi là chùa Hộ vì hay để tượng Hộ
pháp.
- Tòa dọc gọi là
Thiêu hương (rất nhiều chỗ do không biết nên viết là thiên hương, thiện hương),
hay cũng là Chính điện, nơi để bàn thờ chính.
- Tòa ngang cuối là
Thượng điện, hay Hậu điện.
Hình chữ Đinh, hình chữ T lộn ngược,
thực ra là giản lược của chùa chữ Công. .
- Tòa ngang vẫn là
Bái đường, Tiền đường.
- Tòa dọc gọi là
chuôi vồ, là Chính điện.
Những đền chùa đủ rộng,
có các dãy hành lang bao quanh, trông giống chữ Quốc, nên gọi là "Nội công ngoại quốc".
Chùa Tây Phương (Sùng
Phúc Tự), ngôi chùa chữ tam đẹp nhất, với những mái đầu đao cong vút duyên
dáng.
Cũng có trường hợp kiến
trúc nửa chữ Công, nửa chữ Tam, đó là khi hai chùa Hạ và Trung của chữ Tam lại
được nối với nhau bởi một ống muống, còn chùa Thượng vẫn đứng tách
ra. Tiêu biểu là ngôi chùa Thầy (Thiên Phúc Tự) nổi tiếng đất Hà Tây.
Kiến trúc Thủy đình
là đặc trưng riêng có của đồng bằng Bắc bộ và cũng là riêng có của Việt Nam, gắn
với hình thức sân khấu Múa rối nước.
Thủy đình chùa Thầy,
chùa Nành là những hình ảnh tuy không hoành tráng, nhưng rất sâu đậm với người
Việt. Nếu có đi đâu, bỗng gặp một thủy đình, hãy hình dung đến rối nước...
Một nơi khác, trên hòn đảo
giữa hồ sen, có tòa đình nhỏ cũng rất đẹp. Đó là chùa Hoàng Xá (Hoa Vân Tự),
cách Hà Nội không xa - xã Hoàng Ngô, nay thuộc thị trấn Quốc Oai, ngoại
thành Hà Nội.
Tòa thủy đình hoành tráng của đền Đô. Đây là
nơi biểu diễn hát quan họ chứ không phải rối nước.
Ở giữa thiên nhiên,
non xanh nước biếc...
Cổng chùa
Bước vào chùa, đầu
tiên hầu như bao giờ cũng là Tam quan.
Tam quan không phải
là đặc thù của chùa, vì đình, đền, miếu, thậm chí là cổng làng, ... thì cổng
cũng đều là Tam quan, tức là Cổng gồm 3 cửa cả. Với các công trình đó, Tam quan
thường chỉ đơn giản là để phân chia độ trang trọng, tạo tính thẩm mỹ, cân đối...
Nhưng riêng với chùa,
thì Tam quan còn mang một ý nghĩa riêng; đó là Tam quan tương ứng với Tam quán : Không quán, Giả quán,
Trung quán, đó là những con đường để đạt đến Phật quả. Do đó nếu Cổng có
xây thành một tòa, thì cũng chia thành 3 gian cổng, 3 bộ cửa.
Như dưới đây là cổng
chùa Láng (Chiêu Thiền Tự), ngôi chùa gắn liền với Từ Đạo Hạnh từ gần nghìn năm
trước. Vì chùa có không gian dài rộng, nên có đến 2 Tam quan: Tam quan ngoại gồm
4 cột trụ có bắc mái ở giữa, và Tam quan nội là một tòa 3 gian ở trong.
Tam quan chùa Báo Quốc
- Huế. Chùa Báo Quốc tên đầy đủ là Sắc Tứ Báo Quốc Tự (Chùa Báo ơn nước được
dựng theo lệnh vua), một ngôi chùa quan trọng triều Nguyễn.
Tất nhiên không phải
tất cả mọi cổng chùa đều là Tam quan. Những chùa do những nguyên nhân khác nhau
có thể có số cửa khác nhau.
Như chùa Trấn Quốc,
vì nằm trên đảo, xưa kia không có cổng. Cho đến khi đắp con đường nhỏ nối với
đường đê Cố Ngự (sau bị đọc nhầm thành Cổ Ngư), thì mới có cổng, nhưng cổng
cũng chỉ có 1 cửa, vì con đường bé quá, lấy đâu ra mà tam quan.
Hoặc như chùa Bà Đá
(Linh Quang Tự), bị dân chiếm hết xung quanh, chỉ còn một lối đi bé tí, nên
cũng chỉ có một cửa.
Ngược lại, như chùa
Nành (Pháp Vân Tự) ở Ninh Hiệp, thì lại có Ngũ môn quan to hoành tráng.
Có lẽ đây là một
trong những cổng chùa cổ to nhất.
Cổng tam quan có cánh
cửa gỗ đẹp nhất có lẽ thuộc về chùa Keo ở Thái Bình (Thần Quang Tự). Tam
quan chùa dựng bằng gỗ, không cao to, mà chỉ như một ngôi nhà 3 gian thông thường
(các cụ tính cứ 4 cột là 1 gian). Cổng chùa nhìn ra một hồ bán nguyệt, hai bên
tường chỉ là tượng trưng, ngăn cách không gian, chứ không có vai trò bảo vệ.
Tam quan chùa Keo chỉ
mở trong dịp lễ hội, muốn ra vào, thì theo hai cổng nhỏ hai bên cách xa cổng
chính. Do cách xa, nên Tam quan này không trở thành Ngũ quan như chùa Nành.
Hai cánh cửa gỗ của cửa
chính Tam quan chùa Keo là một tác phẩm điêu khắc gỗ tuyệt đẹp đời Lê. Trên cổng
khắc hình rồng ổ, nghĩa là ngoài rồng to (rồng mẹ), còn có các rồng con quấn
quýt. Bên dưới là mây cuộn như sóng nước, ở chính giữa là mặt trăng.
Hoa văn trang trí
"hỏa vân" (mây lửa) của rồng cửa chùa Keo rất đẹp. Nếu như thân rồng
uốn lượn, bờm theo chiều ngang, thì hỏa vân hình đầu đao chỉ tỏa theo chiều dọc,
lên trên và xuống dưới.
Một số cửa chùa mới
làm về sau có nhiều cánh cũng chi phí tốn kém để khắc rồng, nhưng rất kém, vì hỏa
vân tỏa lung tung. Như hai cánh cổng đền Đô, rất tốn kém nhưng trông bố cục hỏng,
đường nét lộn xộn, kém quá xa bức cửa này.
(Tuy vậy, đây chỉ
là hai cánh cửa phiên bản thôi các bác ợ. Bản gốc nằm trong bảo tàng Mỹ thuật
lâu rồi).
Tòa tam quan chùa độc
đáo nhất mà tớ từng thấy là tam quan chùa Kim Liên ở Hồ Tây.
Tòa tam quan này độc
đáo ở chỗ : Toàn bộ cấu kiện gỗ nặng cả chục tấn được dồn lên 4 chiếc cột gỗ đứng thằng hàng. Những cột gỗ này
không chôn xuống đất, mà chỉ được đặt thăng bằng lên 4 phiến đá kê chân.
Nghĩa là chiếc cổng
phải cực kì cân bằng. Tưởng tượng rằng nếu chỉ cần có một sự mất thăng bằng nào
đó dù nhỏ, thì cổng cũng đổ từ lâu rồi. Thế nhưng hơn 200 năm trôi qua rồi, cổng
vẫn đứng đó, với lớp mái ngói nặng nề nhưng lại thanh thoát như muốn bay lên.
Cổng chùa rất đúng với
hình ảnh bông sen vàng bay lên.
Qua Tam quan là vào đến
sân chùa. Sân chùa rộng hay hẹp còn tùy vào địa thế. Và cũng tùy vào địa thế mà
giữa sân chùa có công trình nào không. Thông thường sân chùa để trống.
Cũng có trường hợp
như chùa Láng, giữa sân có đình bát giác, là nơi để kiệu khi làm lễ thánh. Điều
này rất đặc biệt, vì chùa Láng thuộc dòng Mật tông, thờ Từ Đạo Hạnh vừa là Sư,
vừa là Thánh, nên khi cúng có cả rượu thịt, trong chùa lại làm cả hậu cung kín
mít y như các ngôi đền, đình.
Đình bát giác này là một kiến
trúc không chỉ độc đáo, mà còn là duy nhất ở một ngôi chùa cổ. Các chùa khác mà
tớ đã biết không làm nhà kiệu ở ngay sân trước của chùa bao giờ.
À, có chùa Hương, có cả một
cái lầu rất lớn trước chùa Thiên Trù, nhưng có vẻ đó là công trình độc lập,
không phải cái nhà kiệu của chùa.
Chùa
Hà Nội: Có đến 150 chùa được công nhận di tích. Những chùa nổi tiếng còn lại
nhiều lắm:
Vòng quanh hồ Tây:
- Chùa Trấn Quốc: cổ
nhất, đẹp, ý nghĩa, quá nổi tiếng
- Chùa Ngũ Xã: ở giữa
bán đảo Ngũ Xã, có pho tượng Phật đồng lớn nhất nội thành HN, chứa đựng trong
nó những điều rất thú vị. (Cạnh đó là chùa Châu Long, không đẹp lắm).
- Chùa Kim Liên: ngôi
chùa rất đẹp với tam quan độc đáo nhất VN, nay đang tu sửa. Có những tháp mộ giữa
hồ.
- Chùa Hoằng Ân, hay
Quảng Bá: đường vào Phủ thì rẽ phải, gần ngay "đường Thái Lan", chùa
đẹp, nơi có mộ Đệ nhất Pháp chủ VN, vườn tháp. (Gần đó là chùa Phổ Linh nhìn ra
hồ sen cũng đẹp).
- Chùa Tảo Sách: trên
đường Lạc Long Quân, đối diện UBND Tây Hồ, rất đẹp và nổi tiếng, đông nghịt.
- Chùa Vạn Niên: ngay
cạnh Tảo Sách, cũng đẹp. Gần đó có chùa Thiên Niên, Ức Niên, nhưng bình thường.
- Chùa Vĩnh Khánh
(Võng Thị): đi đường dọc bờ hồ Tây sẽ thấy đình Võng Thị và chùa, vừa xây lại,
to cao hoành tráng, không còn cổ kính nữa nhưng cũng được.
Ngoài ra quanh Hồ Tây
còn hàng loạt chùa nữa. Quá lên đê sông Hồng xa hơn cầu Thăng Long sẽ có đình
chùa Vẽ...
Khu phố cổ- Hoàn Kiếm
- Chùa Hòe Nhai: phố
Hàng Than, chùa rất đẹp, tượng gỗ cổ đẹp, đặc biệt là bộ tượng Vua đội Phật độc
đáo nhất VN. Tổ đình Tào Động.
- Chùa Huyền Thiên:
ngay bên cạnh chợ Đồng Xuân: vốn là đạo quán của đạo sĩ biến thành chùa, nên
còn tượng Trấn Vũ to đùng ở giữa.
- Chùa Cầu Đông: trên
phố Hàng Đường, chùa nhỏ, có tượng Trần Thủ Độ và Trần Thị Dung (tượng xấu
nhưng duy nhất).
- Chùa Lý Quốc Sư: phố
Lý Quốc Sư, với tượng đá Quốc sư đặc biệt, và một cây cột đá cổ rất đẹp cạnh cổng
- Chùa Bà Đá: cổng nhỏ
trên phố Nhà thờ, nhưng chùa bên trong rất đẹp, tượng lớn, cổ, và đẹp, rất nên
đến.
- Chùa Quán Sứ: khỏi
nói.
- Chùa Hàm Long (gần
nhà mình)
- Bên kia cầu Chương
Dương có chùa Bồ Đề, cạnh sông Hồng, tĩnh, đẹp, có tháp mộ Đệ nhị Pháp chủ
PGVN. Nơi nuôi dưỡng trẻ mồ côi. Chùa Kim Quan, ngôi chùa cổ đã bị quên lãng
nhiều.
Quận Ba Đình - Cầu Giấy
- Chùa Một Cột: khỏi
nói
- Chùa Kim Sơn: góc
phố Kim Mã - Giang Văn Minh, vườn rộng đẹp, tượng cổ, ít mở cửa.
- Chùa Bát Tháp: mặt
phố Đội Cấn gần Liễu Giai, cổng chùa lớn, vườn rộng, yên tĩnh.
- Chùa Hà: phố Chùa
Hà, nổi tiếng cầu Duyên.
- Chùa Thánh Chúa: nằm
giữa trường ĐH Sư phạm.
Ở phía Tây có cụm ba chùa có liên quan với nhau
khá hay:
- Chùa Láng: rất cổ
kính, khuôn viên đẹp, chùa đẹp, độc đáo của dòng Mật Tông, nhiều tháp mộ, do Từ
Đạo Hạnh xây.
- Chùa Nền: nhỏ, bình
thường, nhưng là nền nhà của Từ Đạo Hạnh.
- Chùa Duệ: thờ pháp
sư Đại Điên, là người đã giết cha Từ Đạo Hạnh, rồi bị Từ Đạo Hạnh giết (trước
khi đi tu).
Quận Đống Đa
- Chùa Phúc Khánh:
chân cầu Vượt Ngã tư Sở, phố Sơn Tây, là Tổ đình, cực kỳ nổi tiếng và linh
thiêng.
- Chùa Bộc: mặt đường
Chùa Bộc, có pho tượng Quang Trung đặc biệt.
- Chùa Xã Đàn: trong
ngõ Xã Đàn: chùa rộng, có một số di vật cổ.
- Chùa Nam Đồng:
trong ngõ Nam Đồng phố Nguyễn Lương Bằng, có đàn thờ vọng Xã Tắc, chùa đẹp.
Quận Hai Bà - Hoàng
Mai
- Cạnh hồ Thiền
Quang: là một cụm 3 chùa nhỏ: Thiền Quang, Quang Hoa, Pháp Hoa, vốn là chùa 3
làng bị dồn lại đây.
- Chùa Chân Tiên:
trên phố Bà Triệu phía bên trái, gần Tuệ Tĩnh. Chùa rất đẹp.
- Chùa Tào Sách: góc
Lê Đại Hành - Bà Triệu, chùa đẹp nhưng đang tu sửa.
- Chùa Liên Phái: ngõ
Chùa Liên Phái phố Bạch Mai, chùa rất đẹp, sâu rộng, có ngôi tháp đẹp, phía sau
có vườn tháp mộ (phải đi xuyên qua buồng ở của sư).
- Chùa Quỳnh: ngõ Quỳnh,
đẹp, rộng rãi.
- Chùa Hưng Ký: ngõ
Chùa Hưng Ký, phố Minh Khai, chùa độc đáo với những mảnh ghép sứ, tượng A Di Đà
gỗ to nhất Hà Nội.
Ngoài ra còn chùa cạnh
đền Hai Bà cũng đẹp, chùa Đức Viên, Hộ Quốc, Hương Thể...
Quận Hoàng Mai còn
chùa Hoàng Mai, Tứ Kỳ,....
........................
(12/3/2014)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét